شیما عبدالله خانی– آیا تا به حال به نزدیکی جشن کریسمس مسیحیان و یلدای ایرانی فکر کرده‌اید؟ به ارتباط تاریخی و شباهت این دو جشن چه‌طور؟ بسیاری می‌اندیشند که شاید این دو آیین بی‌ارتباطند یا یلدا برگرفته از میلاد مسیح است.
سال‌ها پیش از تولد مسیح، آیین‌های میترائیسم از جمله یلدا در بین ایرانیان رواج داشته است. یلدا به عنوان طولانیترین شب سال که فردایش نور متولد می‌شود، جشن گرفته میشد. از روز اول دی که خور روز یا روز خورشید نامیده می‌شود، نور کم کم قوت می‌گیرد؛ در واقع چرخه طولانی شدن شب می‌شکند و روز رفته رفته طولانی می‌شود و تاریکی کوتاه.
اما این آیین صد سال قبل از میلاد عیسی مسیح(ع) توسط اسرای جنگی ایرانی که در پی لشکرکشی‌های میان رومیان و ایرانیان رخ داد، به اروپا رفته و جشن تولد نور و آیین‌های میترائیسم در بین غربی‌ها نیز رواج می‌یابد.
به گونه‌ای که از صد سال قبل از میلاد مسیح تا چهار سده پس از میلادِ وی همچنان آیین‌های مهرپرستی در بین اروپاییان رایج بوده و مهرابه‌های زیادی در ایتالیا و سرزمین های تحت نفوذش از جمله انگلیس، آلمان و اتریش بنا شد که بعد از گسترش مسیحیت و ممنوعیت میترائیسم اکثرا نابود یا بر روی آن‌هایی که به صورت زیر زمین ساخته می‌شدند کلیسا بنا شد. یکی از آثار باقی‌مانده از این مهرابه‌ها کلیسای san clemente رم است که بقایای مهرابه در زیر زمین و بقایای کلیسای اولیه روی آن قابل مشاهده است. حتی نامیدن sunday (روز خورشید) به عنوان روز مقدس holiday از بقایای آیین میترائیسم در غرب است.
بعدها با رسمی شدن مسیحیت در غرب از آنجایی که مسیح(ع) نیز به عنوان مظهر نور شناخته می‌شود، جشن یلدا با عنوان میلاد مسیح در آغاز زمستان ادامه پیدا می‌کند. گفتنی است بر اساس باورهای مسیحیت شرقی نیز جایگاه عیسی با خورشید در آسمان چهارم است که این موضوع در آثار ادبیات فارسی نیز انعکاس زیادی دارد. اما سوال اینجاست که دلیل اختلاف چند روزه بین این دو جشن که بر اساس این شواهد تاریخی یکی هستند چیست؟
تولد مسیح در روز اول زمستان مطابق با گاه‌شماری شمسی مصری ها ۲۵ دسامبر، اولین روز زمستان و مصادف با یلدا و جشن میلاد مسیح بود؛ اما این تاریخ به دلیل دقیق نبودن و وجود چهار روز تاخیر، در تقویم جدید که سال‌ها بعد از میلاد مسیح وضع شد، آغاز زمستان به ۲۱ دسامبر تغییر یافت. اما جشن میلاد مسیح همچنان در ۲۵ دسامبر باقی ماند.
یکی دیگر از نمادهای آیین میترا که به مسیحیت راه پیدا کرده تزئین درخت سبز سرو به عنوان نماد مقاومت و تحمل در برابر سختی و تاریکی زمستان با ریسه‌های زرین و سیمین و روشن نگه داشتن مشعل‌هایی برای رهایی از شر اهریمن در بیرون از خانه بوده که اکنون در جشن کریسمس به صورت تزئین درخت کاج به جای سرو با چراغ‌های نورانی کوچک، نمایان است. در بین ایرانیان باستان جوان‌ترها نیز پارچه‌های رنگین ابریشمین را به نماد برآورده شدن آرزوهایشان بر درخت سرو می‌آویختند.
تصاویر بسیاری از لحظه زایش مهر بر فراز درخت سرو در مهرابه های خاورمیانه وجود دارد که صحه‌ای بر اهمیت درخت سرو در آیین میترائیسم است. اگرچه که این سنت کم کم در جشن یلدای ایرانی حذف شده است ولی احیای این رسم زیبا می‌تواند زیبایی یلدا را چندین برابر کند.
در پایان آنچه قابل تامل است نمادی‌ست که یلدا برای ما ایرانیان دارد؛ اینکه نیاکان ما سیاهی و شومی طولانی ترین شب سال را با در کنار هم جمع شدن و جشن گرفتن میلاد نور که در پس این شام طولانی متولد می‌شود، به خوشی می‌گذراندند. این رفتار ایرانیان، درس بزرگ مقاومت، انطباق با شرایط و چگونه گذشتن از سختی‌هایی‌ست که همواره زندگی در برابر انسان قرار می‌دهد.
در نگارش این مطلب از منابع زیر استفاده شده است:
انطباق یلدا و کریسمس نوشته‌ی دکترضیا فتح راضی
کریسمس و شب چله نوشته‌ی دکتر سیروس شمیسا
یلدا جشن ولادت خورشید نوشته‌ی دکتر سیروس خیرخواه
یلدا تبارشناسی یک آیین نوشته‌ی بیژن تلیانی
