شایسته مدنی- با آغاز سال ۲۰۲۰ شاهد تغییر و دگرگونی ناگهانی و متفاوتی در جهان هستیم. نخستین خبرها حاکی از پیدایش ویروسی شبیه آنفولانزا در یکی از شهرهای چین بود و با سایر اخبار جهان که از جنگ و درگیری بین دولت‌ها، اعتراضات مردمی، ترور، سقوط هواپیما، انقراض گونه‌ی جانوری، آلودگی آب‌های زیرزمینی و غیره سخن می‌گفت، تفاوت چندانی نداشت. عادت کرده بودیم روز را با خبر ناخوشایند شروع کنیم و ضمناً تا حدی نسبت به آن بی‌تفاوت باشیم. برای بقا گاهی به این «بی‌تفاوتی مدنی» نیاز داریم
اما اینبار با دفعات پیشین فرق می‌کند. این دگرگون‌کننده‌ی ناشناس، دنیا را دست گرفته و همه‌ی رفتارهای روزمره، تصمیمات و سیاست‌های کلان را به سمتی که خودش می‌خواهد می‌چرخاند. تا همین یک ماه پیش صحبت از برخورد شهاب سنگی به بزرگی قاره آفریقا به زمین بود و امروز کسی لحظه‌ای از آن خبر یاد نمی‌کند. با موجودی نامرئی طرف هستیم که هر روز اطلاعات جدیدی از خلق و خویش مخابره می‌کند؛ جنسش از چربی است، سنگین است، ریه را درگیر می‌کند، روی مس تا ۴ ساعت و روی پلاستیک تا ۹۶ ساعت زنده می‌ماند اما در حقیقت بیولوژی فرهنگی این ویروس نامیراست.
بخش زیادی از بودجه‌های تحقیقاتی روانه آزمایشگاه‌ها می‌شوند تا بیشتر درباره‌ی کووید ۱۹ بدانند. دویست سال بود که بشر احساس می‌کرد جهان را در دست دارد. به ماه قدم گذاشت، هواپیما ساخت، واکسن کشف کرد، قلب مصنوعی ساخت و اعضای یک انسان را به انسان دیگر پیوند زد و در اکثر حوزه‌ها به تولید انبوه رسید. شاید یکی از نگرانی‌ها در عصر تکنولوژی رقابت ما با ربات‌های انسان‌نما بود، اینکه کم‌کم خلقت نیز دست بشر و در آزمایشگاه رقم بخورد و دور نباشد که ربات از انسان غیرقابل تشخیص شود.
دگرگونی در جهان امر تازه‌ای نیست. البته تا کنون هر تغییر و دگرگونی مبتنی بر زیاده‌خواهی یا به نقل از ابن خلدون، مبتنی بر عصبیت انسان‌ها بوده است. عمده‌ترین مظهر آن جنگ، خشونت و کشت و کشتار است. گویی به نقل از هابز، در انسان خواستنی سیری‌ناپذیر و همیشگی برای رسیدن به قدرت بیشتر وجود دارد و «انسان، گرگ انسان است» و پس از این تجربیات تاریخی «چه کسی جرأت دارد این جمله را نفی کند؟» کووید ۱۹ از چین حرکت کرده و در حال فتح جهان است. تمام معادلات، نظم کهنه و نوین جهانی را در هم کوبیده و اکنون دنیا صحنه‌ی تئاتری است که نویسنده‌ی نمایش‌نامه‌اش هیچ انتخابی برای بازیگرانش باقی نگذاشته است.
برخلاف چامسکی که در مقاله‌ی اخیرش گفته است بزرگترین خطر برای بشریت جنگ هسته‌ای است نه کووید۱۹ من معتقدم بزرگترین خطر برای دنیا، جهانگشایی کووید۱۹ است که بدون هرگونه مانع، بدون هرگونه سلاح اعم از هسته‌ای و غیرهسته‌ای، بدون رو در رویی نیروهای متخاصم، بدون جنگ و به قول معروف حتی بدون شلیک یک گلوله در حال انجام است. اگر تا کنون تاریخ را فاتحان، قدرتمندان و سیاست‌مداران نوشته و به نفع خودشان روایت کرده‌اند، اما اکنون در این لحظه تاریخی که کووید ۱۹ می‌نویسد دقیق‌تر و شفاف‌تر است. تاریخی که در مدت کوتاهی، خطاهای بشری را جلوی چشم آورد و انسان معاصر را آنالیز کرد.
این ویروس، فقیر و غنی، قوی و ضعیف، دولت و سیاست نمی‌شناسد، انسان را در ماجرای شگفتی درگیر کرد و به زندگی و سرنوشت او ابعاد جدید و پیچیده‌ای بخشید. هرچند خودش محصول نابخردی ما در مصرف است اما شیوه مصرف و سبک زندگی‌مان را زیر سوال برد، اینکه تا چه اندازه مجاز هستیم هر چه دوست داریم بخوریم و پوشیم و در نهایت روش برخورد ما با یکدیگر و طبیعت را به چالش کشید، نشان داد چقدر متمدن هستیم یا ادای تمدن را در می‌آوریم. چقدر ضعیف هستیم و چه اندازه می‌توانیم به تنهایی از پس زندگی با محدودیت برآییم. تاب‌آوری ما در برابر تغییرات چقدر است. چقدر برابری را درونی کرده‌ایم یا همچنان با شعار برابری به تفاوت طبقاتی و جنسیتی باور داریم. ارزش‌های فرهنگی ما کدامند و چقدر قبول داریم کنش‌های ما متأثر از دیگران و اثرگذار بر دیگران است. جایگاه علم، خرافات و باورهای ما کجاست. کووید ۱۹ توقف اساسی و اجباری برای جهان رقم زد تا از این قطار پرشتاب توسعه پیاده شویم و ببینیم مسیری که با سرعت طی می‌کردیم به چه سرانجامی می‌رسد.
جامعه‌شناس و مدرس دانشگاه
shayesteh.madani@gmail.com
