هزار و یک شهر-مرکز پژوهش‌های مجلس در مطالعه‌ای مقایسه‌ای میان شهرها و کلانشهرهای جهان مشخص کرده شهرهای توسعه‌یافته آسیب‌پذیری بیشتری در مقابل ویروس کرونا داشته‌اند و سخت‌تر توانسته‌اند دو نسخه سازمان بهداشت جهانی را برای کاهش احتمال انتقال ویروس کرونا رعایت کنند. سازمان بهداشت جهانی(WHO) در دوران شیوع و فراگیری ویروس کرونا در بخش عمده‌ای از کشورهای دنیا، از شهروندان خواسته تا دو نسخه اصلی را برای کاهش احتمال ابتلا به این ویروس مرگبار در دستور کار خود قرار دهند. نسخه اول، اجرای دورکاری، قرنطینه و خانه‌نشینی و نسخه دوم، رعایت فاصله‌گذاری اجتماعی برای قطع زنجیره ابتلا به ویروس کرونا بوده است. باتوجه به نتیجه اجرای این دو نسخه در شهرهای جهان، بازوی پژوهشی مجلس با تکیه بر تجربه‌ای که در دوران اپیدمی و پس از آن پاندمی ویروس کرونا در شهرهای پرجمعیت و متراکم کشور از جمله تهران به ثبت رسید، یک درس عبرت را برای شهرداران از این وضعیت مشخص کرد. نتایج این مطالعه نشان می‌دهد: خیلی فوری، چهره، کالبد و مدیریت شهرها باید به سمت افزایش تاب‌آوری در برابر یک بیماری فراگیر و بحران پس از آن تغییر کنند.
دنیای اقتصاد بر مبنای این پژوهش، گزارشی منتشر کرده است که در ادامه می‌خوانید.
مرکز پژوهش‌های مجلس در این بررسی که با عنوان «ابعاد آثار گسترش ویروس کرونا بر حوزه شهری و شهرسازی» منتشر شده است، سعی کرده به سه پرسش اصلی پاسخ دهد. اول آنکه به این پرسش پاسخ داده که «شهرهای ویروس دوست یا محرک اپیدمی بیماری، چه شهرهایی هستند و شهرهای مسلط و مقاوم در برابر بیماری فراگیر چه خصوصیاتی دارند؟» دوم آنکه «آیا شهرهای متراکم در برابر فراگیری ویروس‌هایی از جنس کرونا مقاوم‌تر هستند یا شهرهای دورافتاده، خلوت و کم تراکم؟» و نهایتا آنکه «شهرهای تک هسته‌ای (محله‌های وابسته به یک هسته شهر) در برابر اپیدمی و پاندمی کرونا موفق‌تر عمل کردند یا شهرهای دارای محله‌های مستقل(هر محله یک شهر)؟»
نتایج تحقیقات انجام شده درباره شیوه رفتاری شهرهای جهان در زمان فراگیری ویروس کرونا حاکی از آن است که رابطه مستقیم، محسوس و معناداری بین یک شهر متراکم به لحاظ جمعیت و ساختمان و ناتوانی یا ناکامی مدیران شهر در برابر تهاجم موج ابتلا به کرونا وجود دارد. همچنین همین رابطه مستقیم برای شهرهای تک هسته‌ای بیش از شهرهای متراکم وجود دارد.
درخصوص سوال دوم نیز، فعلا پاسخ مشخصی وجود ندارد. اگرچه ظاهرا پاسخ به این سوال می‌تواند این باشد که شهرهای دورافتاده ایمن‌تر هستند، اما در بررسی‌های انجام شده نقض این نظریه نیز وجود دارد. به‌عنوان مثال هنگ‌کنگ و سنگاپور از متراکم‌ترین شهرهای جهان، واکنش بسیار مناسب‌تری نسبت به مناطق روستایی‌نشین لومباردی و ونتو ایتالیا از خود نشان داده‌اند. چراکه از نظر محققان سیستم مدیریت شهری و الزاماتی که نهادهای حاکمیتی در برابر این ویروس به کار گرفته‌اند، نیز مهم است.
نتایج تحقیقات انجام شده برای پاسخ به سوال نخست این مطالعه نیز نشان می‌دهد: شهرهای ویروس‌دوست و محرک اپیدمی و مستعد ابتلای فراگیر به یک بیماری، شهرهایی هستند که در پنج محور به شکل بدقواره توسعه پیدا کرده‌اند. محور اول این بدقوارگی به فرم شهرها بازمی‌گردد که به شکل تمرکزگرا توسعه پیدا کرده‌اند. در این گونه شهرها، شهروندان چند محله در چند منطقه برای خریدهای روزانه و گذران امور زندگی (خرید، شغلی و تفریح)، به یک محله وابستگی اساسی دارند. از این رو برای انجام این امور، به‌صورت روزانه ناگزیر به مراجعه به یک منطقه خاص در شهر هستند. همین امر نیز منجر به ایجاد تجمع و افزایش حجم عبور و مرور در آن منطقه می‌شود. در نتیجه احتمال ابتلا به ویروس افزایش پیدا می‌کند. در محور دوم، در این شهرها، به جای آنکه واحدهای صنفی خرد در سطح شهر توزیع شود، از مراکز خرید بزرگ مقیاس(مال‌ها و فروشگاه‌های بزرگ) آکنده شده است. همچنین از زاویه سوم، این شهرها، ورای ظرفیت زیست‌محیطی پیش‌بینی شده برای آنها، توسعه پیدا کرده‌اند.
آیا شهرِ شما بدقواره است؟
ویژگی دیگر شهرهای بدقواره در مقابل این نوع از فراگیری یک بیماری، آن است که توسعه فیزیکی آنها از نوع شکننده است. به این معناکه شکل توسعه فیزیکی شهر نه تنها مطلوب زندگی شهروندان نیست بلکه مشکلات و چالش‌هایی را برای آنها ایجاد می‌کند. به‌عنوان مثال به جای توسعه ناوگان حمل‌و‌نقل عمومی، معابر خودروی شخصی توسعه پیدا کرده‌اند.
بدقوارگی پنجم این شهرها نیز «نظام ناپایدار اداره شهر» است. در این حالت یک رکود اقتصادی ناشی از بروز یک بحران همچون شیوع ویروس کرونا می‌تواند کل دخل و خرج یک شهر را زمین‌گیر کند. اتفاقی که در وقوع همین بحران فعلی، برای برخی از شهرهای جهان از جمله تهران رخ داده و سبب شده تا مدیران شهری تصمیمی متضاد با ریل اصلی اداره شهر (جلوگیری از شهرفروشی از مسیر تامین درآمدهای اصلی شهر از محل انواع عوارض ساختمانی و فروش اموال و ثروت‌های غیرقابل جبران شهر) اخذ کنند.
این تحقیق همچنین مشخص می‌کند اگرچه مطابق با توصیه سازمان بهداشت جهانی باید فاصله‌گذاری اجتماعی و قرنطینه خانگی برای قطع زنجیره انتقال ویروس در شهرهای جهان اجرایی می‌شد اما شهرهای بدقواره که دارای پنج ویژگی برشمرده هستند، نتوانسته‌اند به درستی این توصیه را اجرایی کنند. چراکه شهروندان در این نوع از شهرها برای تامین مایحتاج روزمره، نیاز به رفت و آمدهای فرامحله‌ای داشته‌اند. در نتیجه چنین وضعیتی در این شهرها، شهروندان در زمان فراگیری ویروس کرونا، به چهار چالش اساسی دچار شده‌اند.
مشکل اول آنکه، به‌دلیل کوچک بودن خانه ناشی از فرم توسعه شهر، در زمان شیوع این ویروس، آسیب‌پذیری اجتماعی همچون درگیری‌های خانوادگی افزایش پیدا کرده است. دوم آنکه فضاهای مشاعات بسته در ساختمان‌های این شهرها، منجر به افزایش احتمال ابتلا به این ویروس شده است. سوم آنکه، ویروس در فضای بسته مجتمع‌های مسکونی شهرها، حبس شده و در نتیجه آمار ابتلا به این ویروس افزایش پیدا کرده است. چالش چهارم نیز نبود فضای مناسب برای کودکان در فضای عمومی ساختمان است.
در مطالعه انجام شده از سوی مرکز پژوهش‌ها، علاوه‌بر آنکه ویژگی‌های شهرهای بدقواره یا «شهرهای بد» به لحاظ میزان مقاومت و تسلط در برابر بروز یک بحران همچون کرونا مورد بررسی قرار گرفته، به این موضوع اشاره شده که «شهرهای خوب»، مقاوم و مسلط در برابر بحران‌ها برای افزایش تاب‌آوری به لحاظ کالبدی باید دارای ۱۶ ویژگی اصلی باشند.
ترویج و توسعه بام سبز، در نظر گرفتن بالکن برای تمامی واحدهای مسکونی با دسترسی به فضای کاملا باز، مشاعات با دسترسی باز به محیط بیرون، دسترسی به نور خورشید در اکثر فضاهای معماری و همچنین فضای امن بازی کودک با چرخش هوای طبیعی، پنج ویژگی اول ساختمان‌های یک شهر خوب در برابر یک بحران از جنس کرونا هستند. از دیدگاه پژوهشگران، پیش‌بینی اولیه برای این امکانات در ساختمان‌های یک شهر سبب می‌شود تا در زمان بروز بحران‌هایی همچون کرونا، که ضرورت برقراری قرنطینه‌های خانگی برای کاهش احتمال ویروس وجود دارد، فضای درونی واحدهای مسکونی مناسب گذراندن ایام قرنطینه باشد.
علاوه بر این، ویژگی دیگر شهرهای مسلط در برابر یک اپیدمی، طراحی شهر به شکل چند‌مرکزی و چند هسته‌ای به جای طراحی آن به شکل تک‌هسته‌ای است. در این‌گونه شهرها استقلال محلات مختلف شهر برای ارائه خدمات روزانه به شهروندان حفظ می‌شود و از عبور و مرورهای اضافه به مراکز اصلی شهر که منجر به ایجاد ترافیک و تراکم شهروندان در یک منطقه محدود می‌شود، جلوگیری خواهد شد. تمرکز خدمات در شهرهای تمرکزگرا موجب تشکیل تجمع‌های بزرگ‌تر می‌شود و احتمال انتقال ویروس افزایش می‌یابد. یکی از آثار این جنبه که در زمینه توزیع کاربری‌ها اهمیت دارد، به کارگیری مراکز خرید بزرگ مقیاس است که عملا احتمال در معرض قرار گرفتن افراد را بیشتر می‌کند. همین‌طور در این شهرها به‌دلیل استفاده بیشتر از حمل‌و‌نقل عمومی، اساسا ارتباط مردم با یکدیگر بیشتر خواهد بود. در مقابل در شهرهای غیرمتمرکز هر یک از بخش‌های شهر با داشتن خودکفایی نسبی، راحت‌تر با سیاست قرنطینه تطابق می‌یابند و با محدود شدن رفت و آمدها، کنترل همگانی و شکستن زنجیره انتقال ویروس، سریع‌تر میسر خواهد شد.
در این گروه از شهرها، به سمت محله‌محوری و اعمال سیاست‌های حمایتی در مورد کسب‌و‌‌کارهای محلی با هدف ترغیب رجوع مردم به مراکز خرید محلی حرکت می‌شود. ویژگی هفتم شهرهای خوب در برابر یک بحران اپیدمی، شکل و سازماندهی سیستم حمل‌و‌نقل ریلی و اتوبوس به لحاظ ایستگاه‌ها و نحوه خدمات‌رسانی در آنهاست. ویژگی دیگر این شهرها طراحی فضاهای پیاده برای شهروندان است که به شکل عریض ساخته شده باشند و در آنها امکان رعایت فاصله‌گذاری اجتماعی وجود داشته باشد.
طراحی و ساخت معابر ویژه دوچرخه‌سواری از دیگر ویژگی‌های این شهرها است. نتایج این تحقیق نشان می‌دهد: توسعه برنامه‌های اشتراک دوچرخه روشی موثر در برابر ازدحام حمل‌و‌نقل عمومی است. بنابراین بازطراحی محورهای پیاده‌رو در مراکز شهری، با توجه به میزان تردد عابران و افزایش عرضه و سهم پیاده و کاهش سهم خودرو می‌تواند از جمله روش‌هایی باشد که به قطع زنجیره انتقال ویروس کمک کند. ویژگی دهم این شهرها، طراحی معابر منعطف در مناطق مختلف شهری است. به‌طوری‌که در زمان بروز بحران‌هایی اینچنینی، معابری که در زمان عادی ویژه تردد خودروهای شخصی بوده‌اند به معابر ویژه تردد دوچرخه تغییر پیدا کنند.
دیگر ویژگی این شهرها، پیش‌بینی فضای باز شهری به تعداد مناسب در مقیاس محله‌ای است که به‌صورت شبکه‌ای از طریق پیاده‌راه سبز به هم متصل شوند.
در عین حال، در این مطالعه تاکید شده شهر خوب شهری است که صنوف و کسب‌و‌‌کارها به فعالیت در سطح خرد تشویق شوند. از دیدگاه پژوهشگران در زمان بروز چنین بحران‌هایی است که به رسمیت شناختن و ارتقای جایگاه نهادهای محلی، برقراری ارتباط مداوم و موثر با بدنه مدیریتی، تقویت هماهنگی میان نهادهای دولتی و حاکمیتی سطح محله با مدیریت شهری و آموزش موثر و افزایش تاب‌آوری محلات اهمیت پیدا می‌کند.
ویژگی سیزدهم در این شهرها، توسعه استارت‌آپ‌های ویژه فروش خدمات و کالا برای کاهش مراجعات و حضور شهروندان در سطح شهر است.
پیگیری ایجاد شهر هوشمند دیگر ویژگی شهرهای خوب در برابر بروز بحران است. بررسی‌ها از تجربه سایر کشورها همچون چین، کره جنوبی و سنگاپور در همین مدت کوتاه از شیوع ویروس کرونا نشان داده است: این کشورها با استفاده از روبات‌ها، هواپیماهای بدون‌سرنشین و داده‌های بزرگ به ردیابی شیوع بیماری، ضدعفونی کردن بیمارستان‌ها و تهیه مواد موردنیاز روی آورده‌اند. چنین فناوری‌هایی ممکن است در شهرها به‌عنوان یک زمینه برای شناسایی سریع مشکلات احتمالی آتی استفاده شوند. از این رو توصیه شده است تا از سامانه‌های کنترل هوشمند سلامت در مبادی ورودی شهرها، مراکز تجاری و مراکز پرتردد شهری همچون مترو استفاده شود.
پیگیری ایجاد دولت الکترونیک نیز از دیگر محورهایی است که می‌تواند در کاهش زنجیره انتقال به‌صورت موثری عمل کند. استفاده از پنجره واحد و دولت الکترونیک برای حذف مقررات و ضوابط دست وپاگیر در فرآیند توسعه شهری، همچون ساخت وسازها و پروژه‌های عمرانی مسکونی و غیرمسکونی از جمله این موارد است.
در عین حال، شهر خوب که تاب‌آوری بالایی در برابر چنین بحران‌هایی دارد می‌تواند بعد از پایان بحران کرونا، به دورکاری مستمر شهروندان خود ادامه دهد. نکته جالب آنکه کلانشهرهایی که به‌شدت در حوزه توسعه حمل‌و‌نقل عمومی دچار مشکل هستند، می‌توانند گزینه استمرار دورکاری را انتخاب کنند.
شهرِ خوب یا شهرِ بد؛ مسئله این است
هرچند در جمع‌بندی این گزارش به صراحت بر این موضوع که تهران در کدام گروه از شهرها (خوب یا بد) به لحاظ میزان تاب‌آوری در برابر کرونا قرار دارد اشاره‌ای نشده است اما دو المان اصلی در جریان این بررسی درخصوص وضعیت کنونی شهر تهران در زمان شیوع این بحران وجود دارد. المان نخست نگرانی و دغدغه بخش عمده‌ای از شهروندان در استفاده اجباری از حمل‌و‌نقل عمومی در زمان شیوع و فراگیری این ویروس است. از آنجاکه شهر تهران طی سال‌های گذشته برای خودروهای شخصی توسعه پیدا کرده، بخش عمده‌ای از شهروندان در زمان فراگیری این ویروس برای عبور و مرورهای ضروری خود چاره‌ای جز استفاده از خودروی شخصی یا حمل‌و‌نقل عمومی همچون مترو و اتوبوس نداشتند. موضوعی که منجر به تراکم سنگین شهروندان در وسایل حمل‌و‌نقل عمومی یا ترافیک سنگین معابر به‌دلیل استفاده نامحدود خودروی شخصی شد. در مقابل حتی در صورت وجود تمایل بخشی از شهروندان به استفاده از دوچرخه برای گریز از ترافیک سنگین معابر یا تراکم شهروندان در وسایل حمل‌و‌نقل عمومی، معابر ویژه برای این مد حمل‌و‌نقلی در شهر پیش‌بینی نشده است. المان دیگر که نشان می‌دهد تهران نیز از جمله کلانشهرهای دنیا است که در زمان بروز بحران در گروه شهرهای بد قرار می‌گیرد توسعه آن به شکل تک‌هسته‌ای است. طی روزهای گذشته از فراگیری ویروس کرونا، بخش زیادی از شهروندان برای حضور شیفتی به محل کار خود، یا خرید مجبور به مراجعه به مناطق اصلی شهر بودند. به‌طوری‌که بخش زیادی از شهروندان به جای تامین نیازهای روزانه در محله سکونت خود ناگزیر به مراجعه به فروشگاه‌های بزرگ مقیاس مستقر در مراکز اصلی شهر بودند. همین موضوع نیز حجم رفت‌و آمدهای شهروندان به هسته اصلی شهر را افزایش داد.
در این گزارش تاکید شده است تلاش برای تغییر ساختار شهری از تک مرکزیت یا مرکزیت قوی به سمت ساختار چند مرکزی و همچنین توسعه و افزایش سهم پیاده و دوچرخه‌سواری به‌عنوان راهبرد پابرجای حمل‌و‌نقل شهری، بازطراحی خیابان‌ها با هدف ترویج فاصله اجتماعی، تعریض پیاده‌روها در مکان‌های شلوغ و تجاری و ساخت پیاده‌روهای جدید، از جمله گام‌هایی است که می‌تواند تهران را به سمت یک «شهر خوب» حرکت دهد. همچنین برای جلوگیری از هجوم شهروندان در مواقع بروز بحران‌هایی از جنس کرونا به مراکز خرید بزرگ هسته اصلی شهر و همچنین جلوگیری از ورود ضرر و زیان به کسب‌و‌‌کارهای خرد محلی، چندین پیشنهاد در این مطالعه ارائه شده است. تشویق محله‌محوری با هدف ترغیب رجوع مردم به مراکز خرید محلی و سیاست‌های حمایتی از کسب‌و‌‌کارهای محلی توسط دولت و شهرداری، تشویق استارت‌آپ‌ها برای برگزاری مجازی رویدادهای هنری و تعریف تسهیلات بخشش مالی برای جلوگیری از کسر بدهی‌های کسب‌و‌‌کارهای خرد و محلی و توزیع اقلام آموزشی و مایحتاج بهداشتی محلات از طریق آنها از جمله گام‌هایی است که در راستای تغییر فرم شهر تهران در مسیر یک شهر خوب می‌تواند به‌کار گرفته شود.
همچنین تجربه کرونا نشان داد که در چگونگی استفاده از زیرساخت‌های بزرگ‌مقیاس همچون ورزشگاه‌ها، میادین ورزشی، مراکز همایش، سینما و تئاتر، دانشگاه‌ها و مدارس استراتژی‌هایی لازم است.درچندماه نخست شروع اپیدمی تمامی مراکز تعطیل شدند اما بازگشایی مجدد، به‌دنبال کاهش تعداد دانش‌آموزان در هر نوبت کلاس، کاهش تعداد تماشاگران در سالن‌ها و ورزشگاه‌ها در کنار اقدامات بهداشتی می‌تواند به بازگشایی سریع‌تر این زیرساخت‌های مدنی و رونق اقتصاد کمک کند.
