نمایشگاه نقاشی استاد بهزاد نقاش در کرج برگزار شد
فریبا کلاهی – استاد بهزاد نقاش، بازمانده نسل هنرمندان نقاشی پشت شیشه است که شمایل‌نگاری نیز خوانده می‌شود.
نمایشگاه زیبا و کم‌نظیر آثار این هنرمند تنها به مدت سه روز در خانه هنرمندان کرج، به همت انجمن خوشنویسان و استاد مهری برپا شد؛ هنری که پس از ۶۰ سال خاموشی و خواب، به واسطه حضور استاد بهزاد نقاش، فرصتی مغتنم است برای تبادل اطلاعات و آموزش علاقمندان هنر نقاشی، تاریخ هنر ایران، هنر اسلامی و آشنایی با هنرمندان معاصر که اگر چه امروز مورد بی‌مهری قرار گرفته، قطعا در تاریخ مذهب و هنر این کشور پرچم‌دار بوده است و برای آیندگان دور نیز گنجینه‌ای قیمتی خواهد بود.
تا ۲۲ شهریور ۹ صبح الی ۷ عصر این امکان فراهم بود با معرفی شمایل نگاری و شگفتانه‌ای تحت عنوان “آیین سرخرمن خوانی” در خانه هنرمندان دقایقی را دل به تاریخ هنر اسلامی بسپارید.
در حاشیه این افتتاحیه گفتگویی کوتاه و دوستانه با استاد بهزاد نقاش انجام داده‌ام که در ادامه می‌خوانید.
او که وارث صد سال و چند نسل هنر نگارگری و حافظ هنر شمایل‌نگاری است. شنیدن روایات تصاویر با صدای گرم استاد کرمی در بنای آجری و تاریخی خانه هنرمندان خواندنی نیست؛ که دیدنی و شنیدنی‌ست. مهمان شوید!
• شمایل نگاری چیست و ارتباط آن با شمایل خوانی را چه طور تعریف می کنید؟
شمایل‌نگاری رشته نقاشی است که مانند نقاشی قهوه‌خانه‌ای هدفش اجرای داستان‌های ائمه خصوصا مسائل عاشوراست که از ۶۰ سال پیش متوقف شده است. این هنر شغل خانوادگی من است که با هدف احیا کردنش به آن پرداخته‌ام. طبیعی است که شمایل‌نگاری را برای شمایل‌خوانی می‌کشیدند و هدف من این است بعد از ۶۰ سال دوباره این دو هنر را با یکدیگر تلفیق و به جامعه ایرانی معرفی کنم.
• تکنیک این نقاشی چیست و چه ویژگی های خاصی دارد؟
نقاشی پشت شیشه از دوره رنسانس وارد ایران شده به صورت ویترای که البته آن نقاشی روی شیشه است ولی نقاشی پشت شیشه سختی‌ها و تکنیک‌های خودش را دارد. دیدنش از جهت مخالف صورت می‌گیرد که تکنیک کار را متفاوت می‌کند. یعنی برای انجام نقاشی پشت شیشه همه مراحل را برعکس کار می‌کنیم. هر آن چیزی که در نقاشی معمولی آغاز می‌شود و مرحله اول است در این سبک، آخر قرار می‌گیرد یعنی برای کشیدن صورت و سایه آن اول سایه را می کشیم بعد صورت نقاشی می‌شود. در انتها رنگ پس‌زمینه کار به کار اضافه می‌شود. تمام جهت‌ها در نقاشی پشت شیشه برعکس است. تمام نوشته‌ها برعکس و چپ به راست است تا مخاطب بتواند در نهایت کار را صحیح و در جهت درست ببیند.
از لحاظ متریال، از شیشه و رنگ روغن استفاده می‌شود. البته در زمان قدیم از رنگ‌های پودری استفاده می‌شد اما امروزه از رنگ‌های روغنی که به سهولت در دسترس است استفاده می‌شود.
• آیا این نقاشی سبک ایرانی است؟ یا ارتباطی با نقاشی روی شیشه‌های کلیسا دارد؟
این نقاشی با شمایل حضرت مسیح که با کاروان تجّار بوده وارد ایران شده است. اتفاقا شمایل هم گفته می‌شد. برای جلوگیری از چشم‌زخم و بلایا همراه تجّار مسیحی بود که برای نقاشان ایرانی جذاب بوده و توجهشان را به خاطر برق شیشه جلب می‌کند. مهم‌تر اینکه با لمس اثر، رنگ نمی‌ریخت و به مرور کم‌رنگ نمی‌شد. چون از جهت شیشه لمس می‌شد. این سبک به مرور فراگیر شد و بدیهی است که بهترین سوژه و داستان هم عاشورا یا شاهنامه بود. این هنر بعد از سال‌ها گردش میان هنرمندان نقاش ایرانی تکامل پیدا می‌کند. مثلا نقاشان خراسانی نقش امام رضا(ع) را به آن افزودند و بعد به مرور به نسخه‌های استانداردی می‌رسند که در برخی کتب موجود که مرجع نقاشی پشت شیشه قرار گرفته‌اند، تقریبا موضوع یکنواختی را انجام می‌دادند.
• پس آیا می‌توانیم بگوییم این سبک نقاشی در طول تاریخ صرفا یا بیشتر برای کارهای مذهبی استفاده شده؟
بله عمدتا مذهبی بوده است.
• گفتید حدود ۶۰سال به این هنر جفا شده علت را در چه می‌بینید؟ عدم اقبال عمومی مردم و هنرمندان یا نبود مرجعی برای آموزش؟
این هنر برای خانواده ما بود که اصالتا خوزستانی هستیم و تمام اجداد ما هم نقاش بودند و فامیلی “نقاش” را هم به همین خاطر روی ما گذاشته‌اند. پدربزرگ و عمویم، و پدرم استاد حبیب نقاش که چهره ماندگار فرهنگستان هنر بودند در نقاشی پشت شیشه مهارت داشتند و بنده و اخوی هم این راه را برگزیدیم. پشت این داستان چهار پنج نسل قرار دارد که در حال انجام این کار هستند. وقتی از پدربزرگم سوال می‌کردم این نقاشی‌ها را برای چه کسی می‌کشید میگفتند برای دراویش می‌کشیم تا در روستاها برای مردم نقل کنند. از دهه ۴۰به این طرف چون نقال نبود، نقاشان نقالی و پرده‌کش و پرده‌خوان هیچ‌کدام وجود نداشتند. اقبال عمومی هم در روستاها کم‌کم از بین می‌رود و دیگر رد پایی از این داستان دیده نمی‌شود. دهه ۵۰به کل پاک می شود. بعدها ما شروع کردیم به احیای آن البته نه صرفا برای نقالی بلکه از جنبه هنری به آن نگاه کردیم که صرفا این هنر زنده بماند.
• وجه غالب نگاره های ایرانی گره خوردن بسیار زیاد آن با فرهنگ عامه و روزمره مردم و اعتقادات آنهاست. چه قدر این امکان وجود دارد نقاشی پشت شیشه برای ادامه حیات مدرن شود؟ قطعا ظرفیت دارد اما با توجه به اینکه هنر خانوادگی شماست نظرتون در این باره چیست؟
نظر من اینه که این هنر را دست نهورده نگه داریماگر قرار است کاری شود به حفظ اصالت و ارجینال آن کمک کنیم. البته دوستانی هستند که تکنیک نقاشی پشت شیشه دارند ولی شمایل کار نمی کنند. به نظرمن کاری که ماداریم انجام می دهیم حفظ اصالت این کار است تا اگر کسی خواست این هنر ویژه را بیاموزد بداند به چه کسی و کجا مراجعه کند. خود اروپا هم به هیچ وجه نقاشی های کلیسایی خود را دور نریخته و با احترام با آن برخورد می کند. برای کسی که علاقمند است باید منابعی وجود داشته باشد. قطعا می شود هر چیزی کشید ولی منت فکر می کنم اصالت این کار حفظ شود بهتر است.
• فرمودین این هنر ره آورد کلیساست از اروپا به ایران ، چرا این هنرزیبا هرگز در مساجد ما استفاده نشد یا به تزئینات مساجد راه نیافت ؟
اتفاقا یک مورد داشتیم پدربزرگم و برادرشان در “بقعه رودبند دزفول ” ۱۴ مجلس را در مقیاس بزرگ روی دیوار کار کردند و بسیار جالب است که در ابعاد یک در یک و تمام دوران قبل انقلاب این اثر محفوظ بود اما الان در حال از بین رفتن است!
• پرسش من این است که سبک زیبای نقاشی پشت شیشه با اثرگذاری که در بیننده دارد چرا در مساجد ما کار نشده یا در معماری‌ها راه نیافت؟
نفاشی‌های پنجره‌ای کلیسا کلا سبک دیگری است و تیفانی گفته می‌شود از تکه‌های شیشه رنگی در آن استفاده می‌شود که با مواد خاصی به هم چسبانده شده است. این هنفر زمانی که در قالب عکس به ایران رسید الگویی برای آن وجود نداشت. برای آموختن اجرا و تکنیکش مرجعی وجود نداشت. از خمیر استفاده شد و ویترای ساخته شد. ولی کلا آن یک هنر متفاوت است و نکته فنی نقاشی پشت شیشه این است که اصلا نور از آن عبور نمی‌کند.
• با این حال این هنر زیبا و مرتبط با مذهب و داستان‌های ائمه به مساجد ما راه نیافت علتش رو در چه می‌بینید؟
تاکنون بسیار تلاش کرده‌ام که حداقل برای یک مسجد یا هیئت مذهبی، یک نقاشی پشت شیشه انجام دهم ولی موفق نشدم. دلیلش هم این بوده که این هنر نیاز به معرفی دارد و تا انجام نشود، تقاضا برایش زیاد نمی‌شود. از سوی دیگه نقال و روضه‌خوانی نیز نداریم که بتواند روی آن کار کند. این نمایشگاه یک شروع است. زیرا نیازمند داستان‌نویسی و مجلس‌نویسی است که خوشبختانه گام اول را برای احیای آن برداشته‌ایم.
آشنایی با هنر شمایل‌نگاری(Iconography):
به‌عنوان یکی از شاخه‌های تاریخ هنر مطالعاتی در زمینه شناسایی، توصیف و تفسیر محتوای تصاویر شامل موارد ترسیم شده، ترکیب‌بندی‌های خاص و جزئیات اجرا و عناصر دیگر سبک اثر هنری است. ریشه کلمه آیکونوگرافی از کلمات یونانی εἰκών به معنای «تصویر» و γράφειν به معنای «نوشتن» است.
در ایران یکی از مهم‌ترین موضوعات هنر اسلامی، شمایل‌نگاری پیامبر(ص) و مقدسین است؛ که از دوره ایلخانان به بعد رشد چشمگیری داشته و پیش از این عصر، صورتگری پیامبر(ص) چندان مورد توجه مسلمانان قرار نگرفته؛ امّا مسئله منع شمایل‌نگاری در اسلام و از طرفی وجود آثار شمایلی تصویری در هنر اسلامی، تناقضاتی را به وجود آورده که باعث طرح ایرادات زیادی بر شمایل‌نگاری در هنر اسلامی شده. شمایل‌نگاری رسول خدا (ص) یکی از مهم‌ترین حوزه‌های هنر دینی است که در مکاتب نگارگری تاریخ میانه ایران کاربرد داشته‌‌است. اغلب شمایل‌نگاره‌ها در ادوار نخستین تاریخ میانه، دارای اشتراکاتی همچون چهره‌های بدون نقاب، کاربرد هاله‌گرد دورسر، گزینه‌ی رنگی محدود، ساختار عمدتاً ایستا و ساده و خلوص و بی‌پیرایگی عناصر بصری هستند؛ لیکن از عصر ایلخانی به بعد از سادگی‌شان کاسته شده و به ترفندهای بصری ممتازی همچون دقت در جزئیات، چهره نقاب‌دار، هاله آتشین، گزینه رنگی متنوع، جامگان فاخر، کشیدگی اندام، پرداخت دقیق و ساختار پویا و منحنی، در اعصار تیموری و صفوی دست‌یافته‌اند.
بقعه رود بند دزفول
اين بقعه از جاذبه‌های دزفول، در شمال غربی دزفول واقع شده است و در اطراف آن قبرستان قديمی قرار گرفته و مشرف به رودخانه است. عمارت گنبد و بارگاه وی در عهد تيموريان و در محل عبادتگاه آن عارف مجاهد در مرتفع‌ترين محل‌ها مشرف به رودخانه دز به‌صورت بسيار باشكوه و زيبا و به سبك معماری قديمی بنا شده است، كه بر اثر قدمت و فرسودگی به‌ويژه اصابت موج انفجار دوران هشت سال دفاع مقدس در آستانه ويرانی قرار گرفته بود. اين بنا در سال ۱۳۶۹ و سال‌های پس از آن به نحو مطلوب و سبك سنتی بازسازی شد.
تصاوير نقاشی شده بر ديواره داخلي بقعه رودبند دزفول كه توسط استاد اسدالله نقاش از هنرمندان صاحب نام دزفول نقاشي شده بيش از يكصد سال قدمت دارد.
سال ۹۳ معاون فرهنگي اداره اوقاف و امور خيريه دزفول گفته است که با توجه به اينكه تصاويري منتسب به ائمه اطهار در قسمت نمازخانه بقعه رودبند نقاشي شده و نمازگزاران را هنگام اقامه نماز با مشكل مواجه مي‌كند، اداره اوقاف و امور خيريه با هماهنگي مسئولان استاني و كشوري اقدام به پوشاندن اين تصاوير كرده است.
